γαλαξίας

(Αστρον.). Υπόλευκη φωτεινή ζώνη η οποία φαίνεται να διαγράφει σε ολόκληρη την ουράνια σφαίρα έναν μεγάλο κύκλο, ορατό στο βόρειο και στο νότιο ημισφαίριο. Αποτελείται από ένα αφάνταστα μεγάλο άθροισμα αστέρων, που στο σύνολό τους προσδίδουν στην ουράνια αυτή ζώνη μια γαλακτώδη χροιά, στην οποία οφείλει και την ονομασία του. Ο Γ. παρουσιάζει ιδιαίτερη σπουδαιότητα για τη μελέτη της δομής του σύμπαντος και τη στατιστική έρευνα των αστέρων. Για τον λόγο αυτό διαμορφώθηκε και ιδιαίτερο σύστημα συντεταγμένων (μήκος και πλάτος) που ονομάστηκαν γαλαξιακές συντεταγμένες. Η αρχή των συντεταγμένων αυτών βρίσκεται στο μέσο του επιπέδου πάνω στο οποίο αναπτύσσεται ο Γ. (γαλαξιακό επίπεδο). Τα γαλαξιακά μήκη μετριούνται από 0° μέχρι 360° και αρχίζουν από το σημείο στο οποίο ο γαλαξιακός ισημερινός τέμνει τον ουράνιο ισημερινό· το σημείο αυτό βρίσκεται στον αστερισμό του Αετού. Τα γαλαξιακά πλάτη μετριούνται από 0° μέχρι +90° στο βόρειο ημισφαίριο και από 0° μέχρι –90° στο νότιο. Ο βόρειος γαλαξιακός πόλος βρίσκεται στον αστερισμό της Κόμης της Βερενίκης, σε ένα σημείο που έχει ορθή αναφορά 12_ω 40_λ και απόκλιση +28°. Το γαλαξιακό επίπεδο (γαλαξιακός ισημερινός) παρουσιάζει, ως προς τον ουράνιο ισημερινό, κλίση 62°. Ο Γαλιλαίος, με τις παρατηρήσεις που έκανε με το τηλεσκόπιό του (1609), αποκάλυψε ότι ο Γ. αναλύεται σε άπειρο πλήθος αστέρων, που βρίσκονται σε αφάνταστα μακρινές αποστάσεις, όπως ακριβώς το είχε διατυπώσει από τον 4o αι. π.Χ. ο μεγάλος φιλόσοφος Δημόκριτος ο Αβδηρίτης. Μέσα στον Γ. δεν βρίσκονται μόνο αστέρες αλλά και νεφελώματα και αραιότατα νέφη διαστρικής ύλης. Από τις τηλεσκοπικές παρατηρήσεις προέκυψε ότι ο αριθμός των αστέρων του Γ. αυξάνεται κανονικά καθώς προχωρούμε προς τους αστέρες με μικρότερη φαινόμενη λαμπρότητα. Η έρευνα που απέβλεπε να βρεθεί ένας τρόπος μέτρησης του πλήθους των αστέρων μιας ορισμένης λαμπρότητας κατέληξε στον αριθμό 3,8 που καλείται αριθμός αναλογίας και υποδεικνύει τη σχέση μεταξύ του πλήθους των αστέρων ενός μεγέθους με εκείνους που ανήκουν στο αμέσως προηγούμενό του. Προϋπόθεση για τη μέτρηση αυτή είναι ότι όλοι οι αστέρες βρίσκονται σε ομοιόμορφη κατανομή μέσα στην ουράνια σφαίρα. Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε αστέρα 1ου μεγέθους αντιστοιχούν 3,8 αστέρες 2ου μεγέθους και 14,44 αστέρες 3ου μεγέθους (14,44 = 3,8 x 3,8) και ούτω καθεξής. Στην πραγματικότητα όμως η σχέση αυτή δεν μένει σταθερή, αλλά συνεχώς γίνεται μικρότερη, εφόσον προχωρούμε σε αστέρες πιο αμυδρούς. Έτσι ο αριθμός αναλογίας, ενώ αρχικά για τους λαμπρότερους αστέρες που φαίνονται με γυμνό μάτι είναι περίπου 4, γίνεται περίπου 1,7 για τους αστέρες 21ου μεγέθους. Ο Αμερικανός επιστήμονας Φ. Σίαρζ και ο Ολλανδός Βαν Ρέιν συνέταξαν έναν πίνακα στον οποίο κατέταξαν όλους τους αστέρες ανάλογα με το πλήθος τους, κατά μέγεθος, μέχρι του 21ου, δηλαδή μέχρι το μέγεθος που μπορούμε να παρατηρήσουμε τους αστέρες με τα ισχυρότερα τηλεσκόπια. Αν επεκτείνουμε τον πίνακα αυτό με τον ίδιο ρυθμό πέρα από το 21o μέγεθος, δηλαδή και για τους αστέρες που δεν μπορούμε να τους παρατηρήσουμε ούτε με τα πιο σύγχρονα οπτικοφωτογραφικά μέσα, καταλήγουμε ότι ο αριθμός των αστέρων στο 28ο μέγεθος πρέπει να ανέρχεται περίπου στα δέκα δισεκατομμύρια (αριθμός αναλογίας = 1). Με τον υπολογισμό αυτό προκύπτει ότι ο αριθμός των αστέρων στον Γ. πρέπει να υπερβαίνει τα εκατό δισεκατομμύρια. Η μείωση του αριθμού αναλογίας των αστέρων μπορεί να εξηγηθεί με δύο τρόπους: είτε πρέπει να υποθέσουμε ότι ο Ήλιος, που απέχει από το κέντρο του Γ. γύρω στα 30 εκατ. έτη φωτός, βρίσκεται κοντά σε ένα τοπικό σμήνος αστέρων είτε ο διαστρικός χώρος δεν είναι τελείως διαφανής και συνεπώς αλλοιώνει τις πραγματικές θέσεις των αστέρων με την εξασθένηση του φωτός τους. Όπως φαίνεται, και οι δύο υποθέσεις συμβάλλουν στη δημιουργία αυτού του φαινομένου. Κατανομή των αστέρων. Οι πρώτες μελέτες για την κατανομή των αστέρων μέσα στον Γ. οδήγησαν τον Βίλχελμ Έρσελ, γύρω στα τέλη του 18ου αι., να φανταστεί τον Γ. με σχήμα τροχού, στο κέντρο του οποίου βρίσκεται ο Ήλιος. Σύμφωνα με νεότερες έρευνες, αυτό δεν αληθεύει. Επίσης, ο Έρσελ, συγκρίνοντας το πλήθος των αστέρων στις διάφορες περιοχές του ουρανού, διαπίστωσε ότι η πυκνότητα των αστέρων αυξανόταν εφόσον πλησίαζαν προς τον Γ. και ότι η αύξηση ήταν μεγαλύτερη για τους αστέρες μικρότερης λαμπρότητας. Αυτό σήμαινε ότι οι αστέρες που είναι ορατοί με γυμνό μάτι βρίσκονται σχεδόν σε ομοιόμορφη κατανομή μέσα στην ουράνια σφαίρα, ενώ αντίθετα οι τηλεσκοπικοί αστέρες, δηλαδή αυτοί που είναι ορατοί μόνο με τα τηλεσκόπια, όσο αμυδρότεροι είναι τόσο περισσότερο βρίσκονται συγκεντρωμένοι προς τον γαλαξιακό ισημερινό. Την εξήγηση έδωσε ο ίδιος ο Έρσελ, αλλά την είχαν ήδη προβλέψει ο Γερμανός φιλόσοφος Καντ και ο Άγγλος Τόμας Ράιτ. Κατ’ αυτούς, όλοι γενικά οι ορατοί με γυμνό μάτι αστέρες, οι τηλεσκοπικοί έως τον 21ο, όσοι δηλαδή φαίνονται με τα ισχυρότερα τηλεσκόπια, οι αμυδρότεροι από αυτούς (δηλαδή αυτοί που δεν είναι ορατοί ούτε με τα ισχυρότερα τηλεσκόπια), τα αστρικά σμήνη και τα γαλαξιακά νεφελώματα ανήκουν στον δικό μας Γ., ο οποίος στο σύνολό του αποτελεί ένα ενιαίο πεπλατυσμένο σύστημα σε σχήμα φακού. Η μελέτη της κίνησης των αστέρων συνετέλεσε επίσης στην ανακάλυψη της περιστροφής του γαλαξιακού συστήματος. Η δομή του Γ. είναι όμοια με τη δομή των σπειροειδών νεφελωμάτων με σπειροειδείς βραχίονες, που διακρίνονται με την παρουσία νεαρών αστέρων, νεφελωμάτων και διαστρικής ύλης. Ο Ήλιος βρίσκεται στην εσωτερική πλευρά του βραχίονα του Ωρίωνα και στην εξωτερική του βραχίονα του Περσέα, ο οποίος, όπως εξακριβώθηκε, απέχει γύρω στα 8.000 έτη φωτός προς τα έξω. Οι βραχίονες είναι λυγισμένοι και ως προς την περιστροφή του Γ. διατηρούν προς τα εμπρός το κυρτό μέρος, ενώ οι απολήξεις τους συχνά εξέρχονται πέρα από το γαλαξιακό επίπεδο. Η ολική διάμετρος του Γ. κυμαίνεται γύρω στα 80.000-100.000 έτη φωτός και το μέσον, ως προς τον Ήλιο, βρίσκεται περίπου 30.000 έτη φωτός κατά την κατεύθυνση του αστερισμού του Τοξότη (ακριβώς στο γαλαξιακό μήκος 325°). Το πάχος του Γ. στη γειτονία του πλανητικού μας συστήματος ανέρχεται περίπου σε 1.000-2.000 έτη φωτός· ο Γ. γίνεται παχύτερος προς το κέντρο, όπου για μια διάμετρο 8.000-10.000 ετών φωτός το πάχος του ανέρχεται σε 3.000 έως 4.000 έτη φωτός. Προς την περιφέρεια το πάχος μικραίνει και οι αστέρες γίνονται αραιότεροι ή συσσωρεύονται σε μικρότερα σμήνη. Ο Ήλιος βρίσκεται πάνω από το γαλαξιακό επίπεδο (προς τον βόρειο πόλο του), σε απόσταση περίπου 50 έτη φωτός, προς την κατεύθυνση της Κόμης της Βερενίκης. Κίνηση του Γ.Ο Γ., όπως και τα σπειροειδή νεφελώματα, παρουσιάζει μια ταχεία περιστροφική κίνηση γύρω από τον άξονα που διέρχεται από το κέντρο του έτσι ώστε και το βαρύκεντρο του ηλιακού συστήματος παρουσιάζει και αυτό όμοια περιστροφική κίνηση γύρω από τον γαλαξιακό άξονα σε τροχιά σχεδόν κυκλική με περίοδο 200 εκατ. έτη και ταχύτητα 270 χλμ. /δευτ. (στην απόσταση στην οποία βρίσκεται ο Ήλιος, η ταχύτητα διαφυγής από το γαλαξιακό σύστημα ανέρχεται σε 330 χλμ. /δευτ.). Η τροχιά είναι τόσο μεγάλη ώστε η ακτίνα καμπυλότητας μόλις μπορεί να υπολογιστεί και η μεταβολή της περιστροφικής κίνησης είναι τόσο μικρή ώστε στο διάστημα ενός ολόκληρου αιώνα μόλις ανέρχεται στα 0,6 του δευτερολέπτου τόξου. Η κίνηση των αστέρων του Γ. διαφέρει ανάλογα με την απόστασή τους από το κέντρο του. Ο Λίντμπλαντ, με βάση μια θεωρία του σχετικά με την περιστροφή του Γ., μπόρεσε να υπολογίσει τη μάζα του γαλαξιακού συστήματος που βρίσκεται μέσα στην έκταση της τροχιάς του Ήλιου. Κατά τους υπολογισμούς του, η μάζα αυτή είναι 160 δισεκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από τη μάζα του Ήλιου. Από αυτήν, τα δύο τρίτα βρίσκονται συσσωρευμένα κοντά στο κέντρο και το άλλο τρίτο στους δύο σπειροειδείς βραχίονες και στο μεταξύ τους διάστημα. (Μυθολ.)Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Γ. σχηματίστηκε όταν ο Ερμής έβαλε τον Ηρακλή να θηλάσει κρυφά από τον μαστό της Ήρας, η οποία καταλαβαίνοντας την απάτη, έσπρωξε το βρέφος και το γάλα τινάχτηκε στον ουρανό, χρωματίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη γαλαξιακή ζώνη. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, ο Δίας έπεισε την Ήρα να θηλάσει τον Ηρακλή, αλλά το βρέφος έσπρωξε με δύναμη τον μαστό και το γάλα της θεάς τινάχτηκε στον ουρανό και σχημάτισε τη γαλαξιακή ζώνη. Ο Γ. συνδέεται επίσης με τον μύθο του γιου του Απόλλωνα, Φαέθωνα, που κατόρθωσε να αποσπάσει την υπόσχεση από τον πατέρα του πως θα του έκανε οποιαδήποτε χάρη του ζητούσε. Ο Φαέθων ζήτησε να οδηγήσει το άρμα του Ήλιου στον ουρανό, αλλά στα μεγάλη ύψη ταράχτηκε, και το άρμα ανέβαινε και κατέβαινε, κατακαίγοντας τον ουρανό και αφήνοντας τα ίχνη του στον Γ. (αστερισμό). Μια εντυπωσιακή φωτογραφική λήψη ενός σχηματισμού στον Γαλαξία με το τηλεσκόπιο Χαμπλ (φωτ. NASA). ΟΙ ΑΣΤΕΡΕΣ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΙΑ Σχηματική παράσταση του Γαλαξία κατά κάθετη και κατά επίπεδη τομή. Οι οπτικές γραμμές προς τους αστέρες έχουν χαραχτεί από το σημείο στο οποίο βρίσκεται το ηλιακό σύστημα. Φωτογραφία από τρεις συνδυασμένες λήψεις ζώνης του Γαλαξία.

* * *

ο (AM γαλαξίας)

φακοειδές σύστημα με δισεκατομμύρια αστέρων και μεγάλα ποσά μεσοαστρικής ύλης η οποία αποτελείται από σκόνη και αέρια

νεοελλ.

1. κάθε ένα από τα πρώτα δόντια τών παιδιών και τών μικρών ζώων

2. (ορυκτ.) ορυκτό που αποτελείται από πυριτικό μαγνήσιο και αργίλιο, σαπωνόλιθος

3. ζωολ. είδος ψαριού

4. γένος Ανθόζωων τής οικογένειας Στυλινιδών

5. είδος μύκητα

6. άλογο που έχει λευκό τρίχωμα στα χείλη

αρχ.

1. το ψάρι γαλέος*

2. το ορυκτό μόροχθος* που το χρησιμοποιούσαν στην αρχαία Αίγυπτο για να λευκαίνουν υφάσματα.

[ΕΤΥΜΟΛ. γαλαξίας (ενν. κύκλος) < *γαλακτ-ιας < γάλα, -κτος + (επίθημα) -ίας (με συριστικοποίηση τού -τ- προ τού -ι-). Το μαρτυρούμενο γαλακτίας* αποτελεί μτγν. λ.].